ដកស្រង់ពីឯកសារ លោក អេង សុត
សម្រួលដោយ ឩប សង្ហា
ប្រវត្តិសាស្រ្តនយោបាយខ្មែរ
រជ្ជកាល ព្រះបាទអង្គដួង
ព.ស.២៣៩១,គ.ស.១៨៤៧
យើងលើកយករជ្ជកាលព្រះបាទអង្គដួងមកសរសេរ,ព្រោះព្រះមហាក្សត្រអង្គនេះត្រូវរបបរាជានិយម,តំាងតែពីដំបូង
នៃជំនាន់អាណាព្យាបាលបារាំងនៅស្រុកខ្មែរ,ទុកជាស្ថាបទក្សត្រនៃសន្តតិវង្សថ្មីរបស់រាជានិយមខ្មែរ។
ព្រះបាទអង្គដួង,ទ្រង់បានឡើងសោយរាជសម្បត្តិ,នៅថ្ងៃអង្គាខែកុម្ភះឆ្នំា១៨៤៧,វេលាម៉ោង៧ព្រឹក,ព្រះអង្គ
មានព្រះជន្ម៥២ឆ្នំា,ត្រូវជាព្រះរាជបុត្រពៅ,ព្រះបាទអង្គអេង,ព្រះអង្គសោយរាជសម្បត្តិ,តពីព្រះអង្គមីុក្សត្រី,ដែលត្រូវ
ជាព្រះភាគិនេយ្យា(បងស្រី)របស់ព្រះអង្គ,ស្តេចគង់ក្នុងព្រះបរមរាជវំាង,ឩដុង្គមានជ័យ។
ព្រះអង្គរាជបញ្ញត្តិដល់នាមឺុនសព្វមុខមន្ត្រីឲឆ្លើយព្រះអង្គថាព្រះករុណាថ្លៃវិសេស,បើទទួលព្រះបន្ទូលឲថាទទួល
ព្រះរាជតម្រាស់តម្កល់លើត្បូង,បើធ្វើព្រះបន្ទូលចេញទៅណាៗក្តីឲថាព្រះរាជតម្រាស់ព្រះបាទសម្តចព្រះរាជឳង្ការព្រះហរិ
រក្សរាមាឥស្សរាធិបតី។
បើទទួលព្រះបន្ទូលឲថា,ទទួលព្រះបន្ទូលពិសេស,បើធ្វើព្រះបន្ទូលទៅណាៗឲថា,ព្រះបន្ទូលពិសេសស្តេចព្រះអង្គនោះៗ
ហើយទ្រង់ព្រះរាជបម្រាម,ហាមនាមឺុនសព្វមុខមន្ត្រីធំតូចទំាងពួង,កុំឲសេពសុរា,ចំណែកបណ្តារាស្រ្តនៅខែត្រក្រៅ
ទំាងប៉ុន្មាន,ទ្រង់ព្រះរាជបម្រាមហាមកុំឲបោះធ្នស់,ទស់ត្រី,រាំងព្រែកបិទជិតទេ, ទ្រង់ឲធ្វើតែសងខាង,ទុកផ្លូវកណ្តាល
ដើម្បីឲនាវាចេញចូលបានផង,មច្ជាជាតិអាចចេញចូលដោយស្រួលផង,បើរាស្រ្តណាមិនស្តាប់ព្រះរាចបម្រាមនេះទេទ្រង់
នឹងយកទោសជាទម្ងន់។
ក្នុងឆ្នំា១៨៤៧,ទ្រង់ព្រះរាជបញ្ជាមន្រ្តីខ្ញុំរាជការឲបោះប្រាក់បាតសម្រាប់ចាយជាបឋម.នៅគែមជុំវិញប្រាក់នោះ,ទ្រង់
ព្រះរាជបញ្ញត្តឲដាក់ពាក្យថាព្រះនគរក្រុងកម្ពុជាធិបតី,មានព្រះពុទ្ធសករាជចុលសករាជ,ត្រង់ផ្ទៃកណ្តាល,មានរូប
ប្រសាទនគរវត្ត,ម្ខាងនៅលើផ្ទៃម្ខាងទៀត,ទ្រង់ឲដាក់រូបហង្ស។
រូបហង្សនោះ,គឺនាមព្រះសំអាងហង្ស,ជាចាងហ្វាងដែលបានទៅសិក្សាសូត្ររៀន,នៅប្រទេសក្រៅ,បានចេះវិជ្ជាបោះប្រាក់
នេះឯង។
តម្លៃនិងទម្ងន់ប្រាក់នោះមានដូចតទៅនេះ៖
១.ប្រាក់បាតធំ,ទម្ងន់៤បាត,១តម្លឹង,
២.ប្រាក់បាតតូច,ទម្ងន់៤ជី,
៣.ប្រាក់ស្លឹក,ទម្ងន់១ជី,
៤.ប្រាក់ហួង,ទម្ងន់៥ហ៊ុន.ទ្រង់ឲបោះហួងមាសចាយផង។
សេនាបតីមន្រ្តីខ្ញុំរាជការទំាងពួង,បើតាមហែរស្តេចទៅណាៗទ្រង់មិនឲបរបាញ់សត្វម្រឹគបក្សីទំាងឡាយ។
ចំណែកបណ្តារាស្រ្ត,បើកើតក្តីនឹងគ្នា,ចៅក្រមជំនុំកាត់សេចក្តី,ពុំសុខចិត្តទេ,ទ្រង់ឲធ្វើរឿងថ្វាយ,ទ្រង់ព្រះរាជវិនិច្ជ័យដោយ
យុត្តិធម៌. ក្រោយពីនោះមក,ទ្រង់មានព្រះរាជបញ្ញាមន្រ្តីរាជការឲធ្វើរោងទាន,រួចឲបើកប្រាក់ព្រះរាជទ្រព្យ,ចាយធ្វើភោជនា
ហារព្រះគេនភិក្ខុសាមណេរ,និងឲទានដល់ស្មូមយាចក.មនុស្សកំសត់,ទូរគត៌,អនាថា,ចូលមកទទួលព្រះរាជទានរាល់ថ្ងៃ។
ច៉ពោះរោងទាននោះ,ទ្រង់ព្រះមេត្តាប្រោសឲងារជាឩកញ៉ាសាធារណការ វេយ្យាមហាក្សត្រា,សក្តិ៨ហូពាន់ឯក។
លុះដល់ខែចែត្រ(មីនា),ឆ្នំា១៨៤៨,ពញាបឌិនតេជោ,និងពញាពេជ្រវិច្ជ័យ,ជាឩត្តសេនីយសៀម,ថ្វាយបង្គំលានំាសេនា
ទាហាន,ត្រឡប់ទៅស្រុកវិញ,ទុកព្រហ្មបរិរក្សឲនៅចំាហែព្រះអង្គម្ចាស់រាជាវតី(ទ្រង់នរោត្តម),និងព្រះអង្គភិម(ទ្រង់ស៊ីសុ
វត្ត),ទៅក្រុងទេពមហានគរជាក្រោយ។
លុះដល់ខែពិសាខ(មេសា),ឆ្នំា១៨៤៨,ទ្រង់ចាត់ឩកញ៉ាពិភក្តិរាជាហែម,ព្រះអង្គម្ចាស់រាជាវតី,និងព្រះអង្គភិម,ទៅស្រុក
សៀម,ដោយមានការហែហមពីសំណាក់ព្រះព្រហ្មបរិរក្សសៀមផង។
លុះស្តេចខ្មែរពីរអង្គនេះ,ដែលត្រូវជាព្រះរាជបុត្រព្រះបាទអង្គដួង,ចូលថ្វាយបង្គំព្រះចៅសៀម,ព្រះនាមព្រះណំាងក្លាវ,
ព្រះអង្គត្រាស់បង្គាប់មុខក្រសួងឲធ្វើព្រះរាជវំាងថ្វាយនៅខាងត្បូងវត្តស្រះកេត។
ថ្ងៃ១១កើត,ខែអាសាធ(សីហា),ឆ្នំា១៨៤៧,ព្រះបាទអង្គដួង,ទ្រង់តំាងព្រះមាតារស់ជាសមេ្តចព្រះវររាជិនីខត្តិយាវង្សសិរី
សដ្ធោវរោត្តមបរមវរាតុល្យសកលមង្គលបរមបពិត្រ។
ទ្រង់ព្រះរាជបញ្ញត្តបើប្រុសឲឆ្លើយនឹងព្រះមាតាព្រះអង្គថាទទួលព្រះករុណាពិសេស,បើស្រីឲឆ្លើយថាទទួលព្រះរាជសវនីយ៏
អម្ចាស់។
បើធ្វើព្រះបន្ទូលទៅណាៗឲថាព្រះសវនីយ៏ធិបតីភវនាថប្រកាសសុទ្ធិពិធ្យាស្រ័យនៃសម្តចព្រះរាជិនីហើយទ្រង់ថ្វាយព្រះសង្ហារ
ពីរអង្គ,គឺមួយអង្គរូបកិន្នរី,មួយអង្គទៀតរូបទេពធីតានៅក្នុងប្រាសាទ។
ចំណែកមន្រ្តិខ្ញុំរាជការនិងចៅហ្វាយស្រុកសម្រាប់ខាងសម្តេចព្រះទាវទំាងប៉ុន្មាននោះស្តេចថ្វាយសម្តចព្រះវររាជិនិទំាងអស់។
ក្រោពីនោះទ្រង់ព្រះមេត្តាប្រោសតំាងនាមព្រះរាជបុត្រីច្បង,គឺព្រះអង្គម្ចាស់ត្រមុល,ព្រះរាមជា,សម្តេចព្រះរាជធិតាព្រះមហាក្សត្រី
ទ្រង់តំាងព្រះអង្គម្ចាស់អ៊ូ,ព្រះរាជបុត្រីបន្ទាប់ជា,សម្តេចព្រះរាជធិតាព្រះស្រីវរក្សត្រី។
ទ្រង់តំាងព្រះទេពពីរ,គឺទី១.អ្នកម្នាងឃ្លិចជា,ព្រះមង្គលទេវី,ទី២.ជាព្រះទេពីមង្គល,តែគ្មានរូបទេ។
ទ្រង់តំាងព្រះបរិយា៤នាក់,គឺ,ទី១.អ្នកម៉ែនាងប៉ែនជា,ព្រះបរមជាតិក្សត្រី,ទី២.អ្នកម៉ែនាងណុបជា,ព្រះបរមស្រីកញ្ញា,ទី៣.អ្នក
ម៉ែនាងពៅជា,បងព្រះបរមជាតិក្សត្រីជា,ព្រះបរមទេវធីតា,ទី៤.អ្នកម៉ែនាងពៅជា,ព្រះបរមអច្ជរិយាអប្សរ។
ឯព្រះទេពីនិងព្រះបិយោទំាង៤នេះ,បើមានការចេញតៅណាៗ,នោះទ្រង់ប្រោសព្រះរាជទានវរ,ដែលមានសន្ធិយា,ឲជិះបំាងរនំាង
ជុំវិញ,បំាងក្លោះពណ៌ក្រហម,រំភាយមួយជាន់,បើប្រុសទ្រង់ព្រខ័ណ្ឌឲឆ្លើយថា,ព្រះបាទម្ចាស់,បើស្រីឲឆ្លើយថា,ម៉ែ។
ទ្រង់តំាងព្រះម៉ែយួរ៤នាក់,ទី១.ព្រះសុជាតិនារី,ទី២.ព្រះស្រីកញ្ញា,ទី៣.ព្រះទេពលក្ខណា,ទី៤.ព្រះឥរិយាអប្សរ។
ទ្រង់តំាងព្រះមេនាង៤នាក់គឺ,ទី១.ព្រះម៉ែនាងស្រីបុប្ផា,ទី២.ព្រះម៉ែនាងមាលាបវរ,ទី៣.ព្រះម៉ែនាងបុស្យាកេសរ,ទី៤.ព្រះ
ម៉ែនាងសុគន្ធបទុម។
ទ្រង់តំាងព្រះស្នំឯកឆ្វេង៤នាក់គឺ,ទី១.អ្នកព្រះនាងផលទិពសុវណ្ណ៏,ទី២.អ្នកព្រះនាងសុគន្ធរស,ទី៣.អ្នកព្រះនាងពិដោរសយ្យ
ភាស,ទី៤.អ្នកព្រះនាងសិរិយសសេយ្យា។
ទ្ររង់តំាងព្រះស្រឹង្គា៤នាក់គឺ,១.អ្នកនាងជាតិកិន្នរី,២.អ្នកនាងស្រីកិន្នរា,៣.អ្នកនាងកិន្នរីសោភា,៤.អ្នកនាងកិន្នរាកៃឡាស។
ទ្រង់តំាងក្រមការ៤នាក់គឺ,១.អ្នកឆវីសោភ័ណ,២.អ្នកសុវ៌ណ្ណសោភា,៣.អ្នកសោភមង្សា,៤.អ្នកកល្យាកេសី។
បន្ទាប់មកទៀតទ្រង់មេត្តាប្រោសឲហៅចេញឈ្មោះផ្ទាល់ថា,អ្នកនាងនោះៗ។
ទ្រង់តំាងព្រះអករ៍ម្នាក់មាននាមថា,ព្រះអករ៍ចមក្សត្រី។
ទ្រង់តំាងអ្នកអករ៍៤នាក់គឺ,រាជានុពង,រាជវង្សឩត្តឡា,ឯកអក្គកញ្ញា,សុជាតាជាតិ។
ទ្រង់តំាងអ្នកយាយ៨នាក់គឺ,ស្រីវិសាល,ឳភាសសួនសក្តិ,នារីអន៍គ្ឃ,វរលក្ខណ៍ះនេក,ទេពកមល,សកលភិសេក,បវរតិរេក,អគ្គ
ឯកក្សត្រី។ ទ្រង់តំាងចាស់៤នាក់គឺ,រាជអស្ចារ្យ,រាជបរិវារក្សត្ររាជបរិស៍ទ្យ,បាទចារី។
ទ្រង់តំាងទុំ៤នាក់គឺ,ទទួលផ្ចង់,ប្រុងប្រក្រតី,ផលគាប់ភក្តី,ខ្មីបម្រើ។
សេនាបតីមន្រ្តីធំតូច,បើមានកាលចូលគាត់,ក្នុងពិធីបុណ្យធំ,ទ្រង់ព្រះរាជបញ្ញាត្តឲស្លៀកសំពត់មានបូរជរ,ពាក់អាវ
ផាយពណ៍,បំាងឆ័ត្រពាសព្រៃពណ៌តាមបណ្តាសក្តិយួរថង់រងឡើងគាល់ដូចរាជ្យព្រះអង្គអេងជាព្រះវរៈរាជបិតា។
ចំណែកប្រពន្ធនាមឺុនសព្វមុខមន្រ្តីតំាងពីសម្តេចចៅហ្វាទឡ្ហៈ,រៀងចុះដល់សក្តិ៧ហូពាន់,ទ្រង់ព្រះរាជទានឲមាន
នាមជាជំទាវ,តាមសក្តិធំតូចរបស់ប្តី។
បើមានកាលចូលគាល់ត្រូវស្លៀកឃៀនគាវបបូរជរ,ដណ្តប់ស្បៃពណ៌តាមសក្តិ។
នៅមានត
